AGRESJA WERBALNA WŚRÓD DZIECI I MŁODZIEŻY
Poziom i frekwencja agresji wśród dzieci oraz młodzieży są niepokojące, ponieważ skala analizowanego zjawiska jest bardzo duża. Jej poziom badany jest na podstawie liczby przestępstw i wykroczeń popełnianych przez adolescentów (zabójstwa, rozboje, pobicia, prześladowania). W ostatnich latach obserwuje się ich spadek, jednak statystyki i tak
są zatrważające, ponieważ brutalność działań jest coraz większa. Agresja staje się zjawiskiem powszechnym niemal we wszystkich grupach społecznych, a jej wzrost obserwowany jest zarówno u dziewcząt, jak i u chłopców. Występuje w miejscach, w których od zawsze była piętnowana (szkoła) i stosowana jest przez coraz młodsze jednostki (Pospiszyl, 2008).
Rozważania na temat agresji werbalnej wśród adolescentów należy rozpocząć
od analizy i charakterystyki podmiotów, o których mowa. Adolescencja z łac. adolescere oznacza ‘wzrastanie ku dojrzałości’ (Kopaliński, 2007) i jest okresem przejściowym między pokwitaniem a dorosłością. Okres dojrzewania jest czasem, w którym zachodzi szereg rozmaitych zmian, które mają doprowadzić młodego człowieka do dorosłości nie tylko
w aspekcie prawnym, ale przede wszystkim fizycznym, emocjonalnym, psychicznym
i społecznym. Nastolatek staje wówczas przed trudnym zadaniem, jakim jest przejście
z okresu dzieciństwa do okresu dojrzałości – pełnej odpowiedzialności za siebie, własne decyzje i czyny.
Według Birch (2011) w tym czasie następuje rozwój, w którym jednostka ma stać się fizycznie, emocjonalnie i psychicznie dorosła. Towarzyszy temu szereg zmian, z którymi musi poradzić sobie dorastający, młody człowiek. Istnieją dwa sposoby spostrzegania adolescencji: 1. pogląd tradycyjny – określający ją jako czas silnych zmian fizycznych, emocjonalnych i poznawczych (rozwój potrzeb seksualnych, konieczność podejmowania pierwszych decyzji, potrzeba dostosowania się do oczekiwań grupy rówieśniczej); 2. teoria socjologiczna – kładzie nacisk na przyczyny kryzysu wieku dojrzewania, który wywołany jest przez socjalizację i potrzebę dostosowania (Birch, 2011).
Wszelkie zmiany zachodzące w najbliższym otoczeniu nastolatka prowadzą często
do przewartościowania struktury ‘ja’. Birch (2011) w swojej pracy przytacza kilka definicji znanych psychologów, według których adolescencja jest czasem konfliktów i zaburzeń (okresem burzy i naporu – Stanley Hall), poszukiwania własnej tożsamości (kryzys między poczuciem tożsamości a rozproszeniem ról – Erikson). Zdaniem Eriksona wspomniany kryzys jest elementem kluczowym dla całego rozwoju, ponieważ w tym czasie młody człowiek poszukuje własnego ja (ego-identity). Jeżeli nastolatek nie zbuduje satysfakcjonującej
go i trwałej tożsamości dochodzi do rozproszenia ról (role-diffusion), które może doprowadzić do przyjmowania tożsamości negatywnej. Większość badaczy zgadza się, że dla okresu adolescencji, poza typowymi zmianami fizycznymi, charakterystyczny jest okres buntu i wzmocnionego autorytetu grupy rówieśniczej. Wszystkie wspomniane czynniki mają ogromny wpływ na budowanie systemu wartości i tożsamości młodego człowieka (Birch, 2011).
Bee (2008) swoje rozważania na temat okresu adolescencji rozpoczyna
od problematycznego ujęcia go w ramy wiekowe. Zdaniem Bee (2008) nie można jednoznacznie określić, kiedy rozpoczyna się i kiedy kończy okres dojrzewania, bowiem składają się na niego rozmaite czynniki: fizyczne, umysłowe i emocjonalne. W przypadku zmian fizycznych są one powodowane wzrostem hormonów gonadotropowych (estrogen, testosteron). Efektem zmian zachodzących w gospodarce hormonalnej są: zmiana wzrostu, przyrost masy mięśniowej (chłopcy) i tkanki tłuszczowej (dziewczęta), dojrzewanie płciowe (Bee, 2008). Najistotniejsze dla niniejszej pracy są jednak zmiany osobowościowe i rozwój społeczny adolescentów. Na początku okresu dorastania zmniejsza się poczucie własnej wartości, które następnie równomiernie wzrasta. Młodzi ludzie zwykle oddalają się
od rodziców i zbliżają do grup rówieśniczych, z których przejmują wzorce. Potrzeba akceptacji ze strony grupy jest w tym czasie bardzo ważna, ponieważ dorastająca jednostka do końca sama się nie akceptuje. Problemem jest to, które cechy temperamentu, nawyki, wewnętrzne modele interakcji zostaną wzmocnione, a które osłabione. Bee (2008) twierdzi,
że zachowania przestępcze i skłonności do agresji można przewidzieć na podstawie problemów wychowawczych z okresu wczesnego dzieciństwa (Bee, 2008).
Według Pospiszyl (2008) okres dorastania jest czasem krytycznym dla kształtowania się tożsamości, ponieważ jego efektem ma być istnienie jednostki spójnej wewnętrznie. Pospiszyl (2008) wskazuje na wagę potrzeb, które konstytuują się w tym trudnym dla adolescentów czasie: zdefiniowania siebie; posiadania spójnego obrazu świata; kształtowania się norm osobistych; samosterowności, samodzielności; kształtowania się standardów. Zaspokojenie tak wielu potrzeb w tak krótkim okresie, w którym zachodzi dużo różnorodnych zmian (fizycznych i psychicznych) jest zadaniem niezwykle trudnym, ponieważ zdolności poznawcze, doświadczenia życiowe nastolatka oraz rozumienie złożoność środowiska,
w którym egzystuje, są na stosunkowo niskim poziomie. Dlatego właśnie okres dojrzewania tak często określany jest mianem kryzysu dojrzewania. Wszelkie zachowania buntownicze
i agresywne adolescentów w dużej mierze związane są bowiem z próbą rozwiązania problemów własnej tożsamości (Pospiszyl, 2008).
W celu dokonania dokładnej analizy pojęcia agresji werbalnej należy skupić się
na dosłownym znaczeniu elementów składowych omawianego zjawiska. Agresja z łac. aggresio oznacza ‘napaść’, natomiast werbalizm z łac. verbalis tłumaczone jest jako ‘słowny’ (Kopaliński, 2007).W związku z powyższym agresję słowną można i należy rozumieć jako napaść słowną, która zarówno pod względem znaczeniowym (pejoratywne nacechowanie leksemu ‘napaść’), jak i aksjologicznym wiązana jest wyłącznie z doświadczeniem negatywnym.
Rozważania na temat agresji słownej należy rozpocząć od postawienia pytania, czy jest ona definiowalna i czym w ogóle jest. Głowiński (2002) uważa, że istnieją takie elementy językowe, które mogą służyć działaniom agresywnym. Należą do nich wulgaryzmy
i przekleństwa, w różny sposób kształtowane wypowiedzi, formuły, które można wykorzystać w słownych utarczkach. W tym przypadku intencją nadawcy wypowiedzi będzie zapanowanie nad przeciwnikiem, poniżenie go. Głowiński (2002) stwierdza jednak, że nie ma takich elementów językowych, które możemy uznać za uniwersalną mowę agresji. Wspomniane leksemy nie posiadają właściwości agresji same w sobie, lecz w sposobie ich użycia. Przemoc słowna bardzo często związana jest z praktyką – sytuacją i kontekstem, w jakich się realizuje
i jakie są w niej zawarte intencje nadawcy. Nie jest zatem ważne tworzywo (materiał językowy), lecz funkcja (intencja i skutek). Badacz uważa, że te elementy werbalne, które
z góry przypisane są mowie agresji w konkretnej wypowiedzi mogą z nią nie mieć nic wspólnego (Głowiński, 2002).
Przyczyn i podstaw zachowań agresywnych wśród uczniów poszukuje May (2011), która we wstępie swojego artykułu wyróżnia podstawowe typy agresji słownej. „Agresję bezpośrednią, w ramach której występują komunikaty o charakterze: napastliwym
(np. straszenie); szkodzącym (podawanie fałszywych informacji); poniżającym
(np. przezywanie). Agresję pośrednią, do której zalicza się komunikaty o charakterze: napastliwym (zachęcanie do agresji); szkodzącym (np. skarżenie); poniżającym (nieuzasadnione pretensje)” (May, 2011, s. 9; za: Skorny, 1968).
May (2011) stwierdza, że przyczyny agresji w przypadku dzieci i młodzieży mają zróżnicowane podłoże i najczęściej związane są z najbliższym środowiskiem młodego człowieka. Wśród najbardziej powszechnych wyróżnia: 1. patologie w rodzinie – powszechnie uważa się, że wynika najczęściej z trudnej sytuacji materialnej i/lub problemów alkoholowych (problemami wywołującymi zachowania agresywne są również: brak zainteresowania rodziców, przesadna dyscyplina, dotkliwe karanie, przemoc psychiczna, wykorzystywanie seksualne); 2. nieograniczony dostęp do mediów (telewizja, internet, gry) – młodzi ludzie w okresie dorastania mają ograniczoną zdolność selekcji informacji. Zachowania agresywne u bohaterów pozytywnych wywołują potrzebę stosowania takich zachowań u dzieci. W przypadku gier komputerowych, filmów i programów telewizyjnych skrajne zachowania agresywne (morderstwa, strzelaniny) nie prowadzą one do wyko-rzystywania wspomnianych praktyk, ale oswajają z nimi, zobojętniając na akty przemocy;
3. szkołę – dziecko, które nie radzi sobie z obowiązkami szkolnymi albo nie potrafi sprostać wymaganiom rodziców i nauczycieli staje się agresywne w wyniku frustracji, która w nim wzrasta (innym powodem są kontakty rówieśnicze, w ramach których piętnowana jest odmienność, np. fizyczna, materialna, psychiczna oraz pojawia się potrzeba ustalenia dominacji (słabszy – silniejszy); 4. rodziców – w tym obszarze wskazuje się: brak konsekwencji w wychowaniu, nadmierne wymagania, przesadną krytykę, nadopiekuńczość, brak akceptacji, zbyt surowe kary; 5. brak autorytetów – dorośli przekazują normy, których sami nie przestrzegają (w wyniku obserwacji dzieci dochodzą do wniosku, że nie są one istotne, a niekonsekwentni dorośli przestają być dla nich wzorem) (May, 2011).
Na pytanie czym jest agresja werbalna próbuje odpowiedzieć w swoim opracowaniu Witorska (2005). Zauważa ona, że przemoc słowna nie musi występować na płaszczyźnie wyłącznie treściowej, ponieważ często przejawia się na poziomie fonicznym, np. poprzez krzyk. Ten sam komunikat, wypowiedziany spokojnie nie zostanie odebrany jako przejaw agresji, inaczej będzie, jeżeli zostanie wykrzyczany. Z obserwacji badaczki wynika, że agresji werbalnej towarzyszy używanie leksemów ‘zawsze’ i ‘nigdy’ – są one sygnałem krytyki totalnej i nieakceptowania osoby, a nie jej złego jednorazowego zachowania. Agresja przejawia się również w konstrukcjach, w których: nadużywany jest tryb rozkazujący, mówimy o kimś w trzeciej osobie (Witorska, 2005).
Według Pietrzaka (2000) pojęcie agresji werbalnej ściśle łączy się z agresją fizyczną, przez którą rozumie bezpośredni atak na inną jednostkę za pomocą narzędzi lub lub własnych organów. W tym kontekście definiuje agresję werbalną jako działanie słowem, którego celem jest zranienie ego drugiego człowieka. Wśród najbardziej szkodliwych jej przejawów wskazuje: „groźbę – reakcja, która symbolizuje, zastępuje lub bezpośrednio poprzedza atak; odrzucenie – polega na określeniu obiektu agresji jako osoby złej, niepotrzebnej – określanie jej w kategoriach awersyjnych” (Pietrzak, 2000, s. 33).
Próbę klasyfikacji agresji werbalnej podejmuje również Różyło (2011), która stwierdza, iż wspomniane zjawisko jest coraz częściej dostrzegalne przez przedstawicieli różnych dziedzin naukowych, jednak nie doczekało się jednej i powszechnie akceptowalnej definicji. W wyniku analizy występujących w literaturze definicji Różyło (2011) wyróżnia trzy kategorie, które pojawiają się w nich najczęściej: 1. forma – język (jego struktury) staje się narzędziem, którego celem jest wyrządzenie krzywdy drugiej osobie. Agresja może występować w trakcie rzeczywistego kontaktu (kanał głosowy), ale ranić może również słowo pisane; 2. intencje agresora – chęć skrzywdzenia osoby, do której kierowane są komunikaty; 3. skutki – urażenie ofiary, spowodowanie, że poczuje się skrzywdzona (Różyło, 2011).
Badaczka w swojej pracy przytacza wyniki badań przeprowadzonych na grupie 50 gimnazjalistów, którzy mieli uporządkować przedstawione wypowiedzi od najbardziej
do najmniej agresywnych. Według adolescentów najbardziej agresywnymi komunikatami
są te, które wprost ujawniają chęć skrzywdzenia drugiej osoby (np. wyśmiewanie stroju koleżanki). Na drugiej pozycji znalazło się używanie wulgaryzmów, zapewne dlatego, że nie były one bezpośrednio skierowane pod adresem konkretnej osoby. Kolejną najczęściej wskazywaną formą agresji werbalnej był atak słowny ze strony osoby, która przedstawia się w roli jednostki pokrzywdzonej (kłótnia małżeńska). W ostatnim przykładzie respondenci nie brali pod uwagę, że ofiara może stać się agresorem, często nawet większym (Różyło, 2011).
Na podstawie badań przedstawionych przez Różyło można stwierdzić, że zachowania językowe, które wydają się być najbardziej typowe dla zjawiska agresji werbalnej (wulgaryzmy) dla nastolatków wcale nimi nie są. Wynika to z faktu, iż młodzi ludzie nadużywają leksemów niecenzuralnych w takim stopniu, że przestały być one dla nich obraźliwe i krzywdzące.
Według Poraj (2002) agresja werbalna wśród młodych ludzi najczęściej występuje
na gruncie szkolnym i wynika z sytuacji konfliktowych w relacjach z rówieśnikami lub nauczycielami. Powołuje się ona na badania, z których wynika, że najczęstszą formą zachowań agresywnych jest napastliwość słowna, następnie drażliwość i w dalszej kolejności agresję fizyczną. Wśród czynników wywołujących zachowania agresywne badaczka wskazuje: frustracje wynikające z odrzucenia; wzorowanie się na zachowaniach agresywnych otoczenia; normy przyzwalające na takie reakcje; temperament: impulsywność, reaktywność, niezależność (Poraj, 2002).
O agresji uczniowskiej wypowiada się również Danielewska (2002), która wprowadza podział na agresję słowną i fizyczną. W obrębie pierwszej wyróżnia: grożenie pobiciem, napastliwe wypowiedzi – atak słowny, straszenie, odpędzanie, groźby, przezywanie, przeklinanie, ordynarne odzywki, wyśmiewanie się, kłótnie, grożenie skarżeniem (Danielewska, 2002).
Badania na temat agresji werbalnej przeprowadziły, na grupie 96 gimnazjalistów,
w 2007 roku Boruszkowska i Durka (2009). Respondenci proszeni byli o wskazanie form agresji słownej, z jakimi spotykają się w szkole ze strony kolegów i koleżanek (mogli udzielić więcej niż jednej odpowiedzi). Według adolescentów najczęściej spotykają się następującymi aktami przemocy werbalnej: przezywanie 75%; straszenie 51%; ośmieszanie 18%; grożenie 17,4% (Boruszkowska i Durka, 2009).
Na temat agresji werbalnej szerzej wypowiada się Peisert (2004), która stwierdza,
że w przypadku jej występowania, tak jak agresji w ogóle, niezbędne są dwa podmioty: nadawca – odbiorca (intencja – reakcja). Już na wstępie zaznacza również, że człowiek uczy się jak naruszyć „stan wewnętrzny” drugiej osoby wraz z nauką języka. Następnie
ze zgromadzonego materiału leksykalnego wybiera te formy, które okazały się najbardziej skuteczne w językowej walce i są zgodne ze strategią ataku. O tym, czy dane leksemy
są obraźliwe decyduje grupa kulturowa (Peisert, 2004).
Badaczka dokonała przeglądu terminów określających słownictwo znieważające
za: Słownikiem języka polskiego Szymczakaoraz Słownikiem współczesnego języka polskiego Dunaja. Według Peisert (2004) należą do nich: 1. bluźnierstwo – uwłaczanie wartościom ogólnie poważanym i cenionym; 2. obelga – ubliżanie komuś obraźliwym słowem;
3. inwektywa – zniewaga słowna, obraźliwy zarzut; 4. przekleństwo – wulgarne wyrazy używane w stosunku do kogoś lub dla wyrażenia gniewu; 5. złorzeczenie – życzenie komuś czegoś złego; 6. drwina – złośliwe, drwiące, lekceważące słowa względem kogoś; 7. kpina – drwina, żart, szyderstwo; 8. kalumnia – krzywdzące oskarżenie szkalujące kogoś, niszczące dobre imię; 9. potwarz – fałszywe oskarżanie, zarzucanie komuś złych czynów, przez niego nie popełnionych; 10. oszczerstwo – niezgodna z prawdą obmowa, oczernianie w celu poniżenia, kompromitacji; 11. plotka – kłamliwa lub nie sprawdzona pogłoska szkodząca czyjejś opinii (Peisert, 2004, s. 35-36).
Peisert (2004), w dalszej części swojej pracy, dochodzi do zaskakujących wniosków,
że zjawisko agresji werbalnej, w przeciwieństwie do agresji fizycznej, bywa w ocenie społecznej wartościowane pozytywnie, co sprzyja jej utrwalaniu. Według Peisert umiejętność prowadzenia pojedynków słownych odbierana jest często jako przejaw zaradności, radzenia sobie w trudnych sytuacjach, przez co podnosi prestiż agresora (który fizycznie może być słabszy od swojej ofiary), np. „ma cięty język, nie zapomniał języka w gębie, nie da sobie dmuchać w kaszę” (Peisert, 2004, s. 26).
Badaczka poświęca również uwagę zjawisku agresji słownej na gruncie szkolnym.
Na podstawie badań stwierdza, iż w placówkach edukacyjnych zróżnicowana jest ona pod względem uczestników konfliktu. Może ona występować pomiędzy wychowankiem
i nauczycielem, albo wyłącznie pomiędzy uczniami. W pierwszym wypadku wywołana jest zwykle krytyką, naganą lub ocenianiem, które są zjawiskiem powszechnym w polskich szkołach. W drugim (płaszczyzna uczeń – uczeń), jest zwykle wynikiem próby ustalenia dominacji w grupie lub frustracji z powodu niepowodzeń szkolnych (Peisert wymienia następujące jej formy: przezwiska, wyzwiska, wyśmiewanie, ironia, groźba). Miejsce występowania agresji werbalnej również nie jest bez znaczenia, bowiem zniewaga jest odczuwalna silniej, jeżeli zostanie wypowiedziana na forum, w obecności innych osób. Zwiększony stopień odczuwania agresji słownej, w tym przypadku, wynika z faktu,
że człowiek odczuwa silną potrzebę dobrej oceny własnego „ja” (Peisert, 2004).
Spostrzeżenia Peisert (2004) w dużym stopniu odnoszą się do środowiska adolescentów, ponieważ wyjaśniają, dlaczego wspomniane zjawisko jest tak powszechne
w przypadku młodych ludzi. Szkoła, przez swój masowy charakter, jest idealną przestrzenią dla rozwoju agresji werbalnej. Po pierwsze dlatego, że w dużej zbiorowości ludzi, którzy przebywają ze sobą niemal każdego dnia, potrzeba ustalenia dominacji i hierarchii wśród rówieśników jest silniejsza. Po drugie przejawy agresji słownej przyjmują tutaj większą skalę, są bardziej dotkliwe, ponieważ obserwowane są przez otoczenie. Po trzecie wynika ona
z naturalnej potrzeby buntu przeciwko nauczycielom (narzuconym instytucjonalnie autorytetom) i jest jedyną formą sprzeciwiania się szkolnej władzy.
Z powyższych ustaleń wynika, że agresja werbalna jest bardzo częstym (częstszym, niż fizyczna), wśród adolescentów, sposobem wyrażania agresji w ogóle. Motywowane może być to faktem, że w większości przypadków młodzież nie dostrzega, że używane przez nich leksemy i konstrukcje językowe mają charakter agresywny. Powszechność inwektyw
w różnego rodzaju mediach (prasa młodzieżowa, internet, teksty muzyczne, filmy) oraz
w życiu codziennym, a także społeczna akceptacja na ich używanie, sprawia, że wkraczające w dorosłość jednostki są do tego stopnia obyte ze słownictwem o charakterze agresywnym,
że nie widzą w nim niczego złego, sprzecznego z kulturowymi normami. Adolescenci nie zdają sobie sprawy, że ich wypowiedzi mogą ranić bardziej, niż akty przemocy fizycznej,
i powodować tragiczne w skutkach decyzje ofiar agresji werbalnej.
Prezentowany przegląd przeprowadzonych dotychczas badań (obserwacji) na temat agresji wśród adolescentów, ze szczególnym uwzględnieniem agresji werbalnej, wskazuje
na szerokie spektrum tematyczne analizowanego problemu. W świetle zgromadzonego materiału można wyodrębnić kilka kategorii, w których rozpatrywane są poszczególne elementy obszaru badawczego (pochodzenie, przyczyny i formy agresji). Zdaniem badaczy występowanie agresji w okresie dorastania jest silnie związane z licznymi i zróżnicowanymi zmianami, jakie zachodzą u młodych ludzi. Wiek dorastania (adolescencji) jest bardzo ważnym okresem w rozwoju człowieka. W tym czasie zwiększa się samoświadomość jednostki, która wyznacza sobie cele i zadania życiowe, buduje samoocenę i staje się krytyczna w stosunku do siebie i innych. Ten gwałtowny rozwój jest często przyczyną problemów i trudności, z którymi nie radzą sobie stojący u progu dorosłości ludzie. Agresja staje się wówczas jedną z form obrony i zwykle służy zwróceniu na siebie uwagi otoczenia. Istnieje wiele teorii agresji, wskazuje się jej rozmaite formy i przyczyny, jednak szczególną uwagę należy poświęcić młodym ludziom, którzy są jej sprawcami, bądź ofiarami. W gestii dorosłych jest zatem obserwacja problemów i zachowań adolescentów, wyciąganie z nich wniosków oraz opracowywanie sposobów (metod) zapobiegania skutkom (często tragicznym) zachowań agresywnych.
Bee, H. (2008). Psychologia rozwoju człowieka. Poznań: Zysk i S-ka Wydawnictwo.
Birch, A. (2011). Psychologia rozwojowa w zarysie. Od niemowlęctwa do dorosłości.
Warszawa: PWN.
Boruszkowska, I., Durka, G. (2009). Wybrane przejawy agresji wśród uczniów gimnazjum
na terenie miasta i gminy Słupsk, W: P. Łuczenko (red.), Przemoc i agresja w szkole.
Łódź: Wyd. Akademii Humanistyczno – Ekonomicznej w Łodzi.
Boruszkowska, I., Durka, G. (2009). Wybrane przejawy agresji wśród uczniów gimnazjum
na terenie miasta i gminy Słupsk, W: P. Łuczenko (red.), Przemoc i agresja w szkole.
Łódź: Wyd. Akademii Humanistyczno – Ekonomicznej w Łodzi.
Brzezińska, A., Hornowska E. (2004). Dzieci i młodzież wobec agresji i przemocy.
Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Scholar.
Dnielewska, J. (2002). Agresja u dzieci – Szkoła porozumienia. Warszawa: WSiP.
Głowiński, M. (2002). Mowa agresji, W: Ł. Jurasz – Dudzik (red.), Człowiek i agresja.
Głosy o nienawiści i przemocy. Ujęcie interdyscyplinarne. Warszawa: Sic.
Kopaliński, W. (2007). Słownik wyrazów obcych i zwrotów obcojęzycznych z almanachem.
Warszawa: Rytm.
May, W. (2011). Geneza zachowań agresywnych. Wszystko dla Szkoły, 6, 9-12.
Peisert, M. (2004). Formy i funkcje agresji werbalnej – Próba typologii. Wrocław: Wyd.
Uniwersytetu Wrocławskiego.
Pietrzak, H. (2000). Agresja, konflikt, społeczeństwo. Tyczyn: Wyd. Wyższej Szkoły
Społeczno – Gospodarczej.
Poraj, G. (2002). Agresja w szkole. Przyczyny – profilaktyka – interwencje. Łódź: Edukator.
Pospiszyl, I. (2008). Patologie społeczne. Warszawa: PWN.
