Przemoc w rodzinie

Przemoc przyjęła rolę podmiotu badań wielu różnych dziedzin naukowych. W związku z nagłaśnianiem i rozwojem omawianego zjawiska, jak dotąd powstało wiele odmiennych teorii wyjaśniających jej genezę. Na temat zjawisko przemocy w literaturze przedmiotu przedstawiono liczne teorie wyjaśniające jej pochodzenie. Można dokonać podziału genezy zachowań przemocowych: podstawy to uwarunkowania biologiczne, psychologiczne. Tezą tych pierwszych jest myśl, że źródła zachowania agresywnego spowodowane są zwykle z biologicznej natury człowieka, niż psychicznego funkcjonowania. W obrębie tych teorii pierwszą jest podgląd etiologiczny, którego kluczowym elementem jest agresja pojmowana jako energia wewnętrzna, kumulująca się w organizmie (Krahé,2005). Konrad Lorenz oparł model przemocy na porównaniu rozwoju i sposobów rozładowywania owej energii na przykładzie ludzi i zwierząt. Forma rozładowania napięcia zgromadzonego w organizmie zależy od dwóch czynników – ilości agresywnej energii i siły bodźców zewnętrznych, mogących uwalniać reakcję. Im większe napięcie, tym silniejszy musi być bodziec warunkujący wyzwolenie działania agresywnego. W świetle teorii Lorenza agresja uznawana jest za powszechny i nieunikniony element ludzkiej natury.

Prąd socjobiologiczny zakłada, że agresja jest wytworem ewolucji (Krahé, 2005). Takie myślenie zakorzenione jest w teorii Darwina, zgodnie z którą, aby zachowanie danego gatunku gwarantowało mu przetrwanie, musi być przystosowawcze, tzn. podnosić szanse przetrwania. Przemoc w tym ujęciu pełni funkcję zwalczania napastników i rywali, co sprzyja sukcesowi reprodukcyjnemu, faworyzując w ten sposób reakcje agresywne drogą naturalnego doboru. Pojawia się jednak kwestia wpływu kultury na ewolucję gatunku, a tym samym zróżnicowania międzykulturowego w poziomie i przejawianiu agresji, co stanowi płaszczyznę sporów między socjobiologami a psychologami społecznymi.

W obrębie teorii biologicznego wyjaśniania przemoc znajduje się również genetyka behawioralna, zakładająca, że skłonność do zachowań agresywnych wchodzi w skład wyposażenia genetycznego jednostki. Dane ustalone w oparciu o szereg badań dowodzą, iż wyposażenie genetyczne stanowi potencjalnie ważne źródło agresji. Należy jednak zaznaczyć, że genotyp jednostki może jedynie predysponować do pewnych zachowań, lecz to czynniki środowiskowe wzmacniają lub tłumią biologiczne predyspozycje (Krahé, 2005).

Wśród poglądów psychologicznych tłumaczących podłoże zachowań agresywnych wymienia się kilka podstawowych prądów myślowych. Zacząć należy od rozumienia agresji, jako destrukcyjnego instynktu (na podstawie dychotomicznej teorii instynktu Z. Freuda). Zachowania człowieka napędzane są przez Eros (instynkt życia) i Thanatos (instynkt śmierci). Sprzeczność obu popędów zdaniem Freuda, przekłada się na występowanie trwałego konfliktu wewnętrznego. Wyładowanie nagromadzonego napięcia w formie zachowania agresywnego stanowi zatem mechanizm uwalniający destrukcyjną energię, co zapobiegać
ma utracie równowagi wewnętrznej (Krahé, 2005).

Rozważania Freuda zainspirowały naukowców do badań będących podstawą kolejnej ważnej teorii – hipotezy frustracji-agresji. Jednym z założeń jest istnienie popędu agresywnego, który stanowić może motywację do przejawiania postaw agresywnych – inaczej niż w przypadku freudowskiego instynktu, popęd aktywuje się wtedy, gdy organizm nie może zaspokoić jakiejś potrzeby (Krahé, 2005). Teoria Millera zakładała, że agresja to jedna
z możliwych form reakcji na deprywację potrzeb – niektóre jednostki mogą reagować
np. wycofaniem. Kontynuację hipotezy frustracji-agresji stanowi neoasocjacjonistyczny model poznawczy Berkowitza, wyjaśniający w jakich okolicznościach frustracja prowadzi
do agresji, czyniąc podstawą założeń afekt negatywny w postaci gniewu. Zatem agresję wyzwalać będą negatywne stany afektywne, w tym również inne typy stymulacji, jak np. ból fizyczny, strach czy dyskomfort psychiczny (Krahé, 2005).

Kolejnym podejściem psychologicznym, wyjaśniającym występowanie zachowań agresywnych, jest teoria transferu pobudzenia Zillmanna. (Krahé, 2005) Zgodnie z nią reakcja jednostki zależy w znacznym stopniu od sposobu interpretowania stymulacji. W tym przypadku agresja stanowi możliwą do uniknięcia potencjalną formę ludzkiego zachowania. Sposób reakcji wykształca się już w procesie wczesnej socjalizacji człowieka
i warunkuje kontrolowanie agresji. Jak zauważa Krahé „z doświadczenia nabytego
we wczesnym dzieciństwie rozwijają się skrypty, jako abstrakcyjna reprezentacja poznawcza, która zawiera charakterystyczne cechy krytycznej sytuacji, oczekiwania wobec zaangażowanych w nią uczestników oraz wobec konsekwencji różnych opcji behawioralnych” (Krahé, 2005, s. 43).

Strelau wychodzi z założenia, że agresja (obserwowana, jak również własna) jest ważna dla stymulacji. Poziom agresji związany jest natomiast z indywidualnym zapotrzebowaniem na bodźce, które wspomnianą stymulację zapewniają. Dla jednych przejawy agresji (jej poziom) mogą być zbyt obciążające, a dla drugich wręcz nudne. Strelau stwierdza, że pobudzenie jest niezbędnym warunkiem do efektywnego funkcjonowania. Wywoływane jest ono albo poprzez obserwacje zdarzeń z otoczenia, albo własne myśli, wyobrażenia, a wreszcie działania (Strelau, 2000).

Teoria uczenia się agresji odrzuca zupełnie wrodzoność tendencji agresywnych, zwracając uwagę na kluczową rolę naśladownictwa i wzmocnień. Zgodnie z powyższym zachowanie agresywne, podobnie jak inne zachowania społeczne, jest silnie warunkowane przez środowisko i zostaje nabywane w procesach uczenia się (Krahé, 2005). Nagradzanie lub brak sankcji za przejawy agresji wzmacnia takie tendencje w człowieku, przekładając się
na wzrost prawdopodobieństwa utrwalenia i wystąpienia takich postaw w przyszłości. Inną formą uczenia się reakcji agresywnych jest obserwacja. Zachowanie osoby stanowiącej autorytet dla jednostki lub mającej na nią silny wpływ może doprowadzić do nabycia prezentowanych wzorców postępowania.

Na temat teorii uczenia się agresji wypowiada się również Pietrzak (2000). Uważa, że związana jest ona z cechami osobowościowymi człowieka, które pomagają
mu przystosować się i funkcjonować w społeczeństwie (wówczas agresja staje się wzorcem). Badacz w swojej pracy wyróżnia osiem sposobów dostosowania się jednostki do otoczenia, tworząc zarazem model interpretowania pozajęzykowych wyznaczników agresji werbalnej. Wśród nich wskazuje następujące rodzaje przystosowania: „1. przez siłę – osobowość auto-kratyczna; 2. przez współzawodnictwo – osobowość narcystyczna; 3. przez agresję – osobowość sadystyczna; 4. przez bunt – osobowość podejrzliwa; 5. przez skromność – osobowość masochistyczna; 6. przez uległość – osobowość zależna; 7. przez współdziałanie – osobowość nadmiernie konwencjonalna; 8. przez odpowiedzialność – osobowość hiper-normalna” (Pietrzak, 2000, s. 43-45).

Model interakcjonizmu społecznego to ostatnie z psychologicznych ujęć teoretycznych, w którym uwagę skupia się głównie na funkcji działań przymuszających.
W celu osiągnięcia założeń sprawcy przyświecają trzy cele: przejęcie kontroli nad zachowaniem drugiego człowieka, przywrócenie „sprawiedliwości” oraz ochrona własnej tożsamości (Krahé, 2005). Najważniejszymi środkami wywierania przymusu w świetle omawianej teorii są zatem groźby, kary i siła fizyczna – wybór determinowany jest przez intencję osiągnięcia założonego celu. Dla sprawcy ważna będzie subiektywna ocena możliwych negatywnych skutków działania oraz ważność bezpośredniego celu. Takie ujęcie agresji wpisuje ją w jedną z możliwych opcji zachowania – człowiek ma wybór i sprawuje kontrolę nad własnymi reakcjami.

BIBLIOGRAFIA

Krahé B. (2005). Agresja. Gdańsk: GWP.

Pietrzak, H. (2000). Agresja, konflikt, społeczeństwo. Tyczyn: Wyd. Wyższej Szkoły
Społeczno – Gospodarczej.

Strelau J. (2000). Temperament. W: J. Strelau (red.), Psychologia – Podręcznik akademicki.
Gdańsk: GWP.